ΕΝ ΙΟΡΔΑΝΗ Από το Περιοδικό ΑΒΑΤΟΝ
Δυτικός Εσωτερισμός; Τι είναι αυτό παιδάκι μου;
Έλα μου ντε! Είναι οι Μασόνοι ή οι Ροδόσταυροι; Οι Καμπαλιστές ή οι Θεόσοφοι; Κάθε νεοπαγανιστής που σέβεται τον εαυτό του θα απορρίψει όλους τους προηγούμενους, οι δε οπαδοί του Γκουρτζίεφ θα γελάνε ειρωνικά κάτω από τα μουστάκια τους.
Για να μην πούμε πως αν αρχίσει να έχει άποψη και κανένας ψυχαναλυτής ή καλλιτέχνης θα τον κυνηγήσουν όλοι οι προηγούμενοι και θα τον θάψουν με ό,τι σουρεαλιστικό αντικείμενο βρουν και θα του σφραγίσουν τον τάφο με ένα κολάζ από έργα συμβολιστών.
Εν ολίγοις ο καθένας (αλλά ευτυχώς όχι όλοι) από τη σκοπιά του δικού του μικρόκοσμου νομίζει ότι η κατεύθυνση που επέλεξε ελεύθερα ως αντικείμενο έρευνας και σκέψης είναι παρθενογεννημένη, καθαρή από μιάσματα και επιρροές και μοναδική σαν το ιερότερο τοτέμ. Α, παρεμπιπτόντως οι περισσότεροι από αυτούς πιστεύουν στην «ελεύθερη έρευνα» και, προς Θεού, δεν δογματίζουν.
Λοιπόν λέω να δοκιμάσω την ανοχή και την αντοχή των φίλων αναγνωστών παραθέτοντας μερικές βασικές και χρήσιμες πληροφορίες.
Εν Αρχή Πυθαγόρας
Το «εσωτερικό» και το «εξωτερικό» σε σχέση με μια διδασκαλία σχετίζεται κατ’ αρχήν με τους Πυθαγόρειους και το βρίσκουμε το 1701 στο History of Philosophy του ThomasStanley, όπου αναφερόμενος στους μαθητές του Πυθαγόρα γράφει ότι χωρίζονταν στους exoteric, δηλαδή τους μαθητευόμενους, και τους esoteric, δηλαδή εκείνους που είχαν γίνει δεκτοί σε έναν εσωτερικό κύκλο μυημένων.
Ο όρος «εσωτερισμός» με την έννοια που συνήθως του αποδίδουμε, εμφανίστηκε το 1742 στο Nouvelles obligations et statuts de la très vénérable corporation des franc maçons του τέκτονα συγγραφέα La Tierce, περνά στη Γερμανία το 1792 και υιοθετείται στην Αγγλία στα μέσα του 19ου αιώνα.
Έναν αιώνα αργότερα, ένας μαθητής και συνεργάτης του Mircea Eliade, ο Γάλλος Antoine Faivre, αρχίζει να διδάσκει επίσημα στο École Pratique des Hautes Études (Σορβόννη)«Ιστορία του Δυτικού Εσωτερισμού», ως τμήμα της Ιστορίας των Θρησκειών.
Και έτσι ο Δυτικός Εσωτερισμός γίνεται αντικείμενο ακαδημαϊκής έρευνας. Αυτοί οι άνθρωποι λοιπόν που δεν έχουν περίεργες μυήσεις ούτε πληρώνουν συνδρομές σε περίεργες οργανώσεις, οι ακαδημαϊκοί ερευνητές δηλαδή, έχουν μια περίεργη συνήθεια: τους αρέσει να καταγράφουν και να ταξινομούν συστηματικά και να δημοσιοποιούν τις εργασίες τους έτσι ώστε να μπορεί ο καθένας που ενδιαφέρεται να βρίσκει μια άκρη.
Κατά τον Faivre, λοιπόν, που έκανε την πρώτη ταξινόμηση, υπάρχουν έξι θεμελιώδη χαρακτηριστικά της εσωτερικής πνευματικότητας που τα διαιρεί σε τέσσερα «εγγενή» και δυο μη «εγγενή» χαρακτηριστικά. Κάθε παραδοσιακό ρεύμα πρέπει απαραίτητα να περιλαμβάνει τα τέσσερα πρώτα και ίσως ένα ή και τα δυο από τα δυο επόμενα.
Τα τέσσερα «εγγενή» χαρακτηριστικά
1. Correspondences, δηλαδή Αντιστοιχίες: Ολόκληρο το βασίλειο της φύσης συνδέεται με μια σειρά αντιστοιχιών ή αναλογιών. Ο σύνδεσμος φαίνεται συμβολικά μέσα από την αρχαία ιδέα του Μακρόκοσμου (σύμπαν) που αντανακλάται στο Μικρόκοσμο (ανθρώπινη ύπαρξη). Και ακόμα στο σύνδεσμο και στην αλληλεπίδραση που υπάρχει ανάμεσα στους επτά πλανήτες και τα επτά μέταλλα, τους πλανήτες και τα φυτά, τα φυτά και τα μέρη του ανθρώπινου σώματος.
2. Living Nature, δηλαδή Ζωντανή Φύση: Το σύμπαν ως μια σύνθετη, πλουραλιστική, ιεραρχική οντότητα που διατρέχεται από μια Ζωντανή Ενέργεια ή Θεία Ψυχή.
3. Imagination and Meditations, δηλαδή Φαντασία και Μεσολαβήσεις: Το όργανο της ψυχής, που μπορεί να δημιουργήσει μια σχέση (γνωστική και οραματισμού) με το Μεσόκοσμο (κόσμο ανεξάρτητο των ιεραρχιών και των πνευματικών μεσαζόντων που συνδέουν το Μακρόκοσμο με το Μικρόκοσμο). Η σχέση του εσωτεριστή είναι με μεσάζοντες (διαμεσολαβητές) παρά με τον Θεό. Μέσω της ενεργής φαντασίας γνωρίζει τα ενδιάμεσα μεταξύ της Φύσης και του πνευματικού πεδίου. Φαντασία και Διαλογισμός δημιουργούν πλούσιες εμβληματικές εικόνες, όπως αυτές της Αλχημείας, της Θεοσοφίας και της Κοσμολογίας.
4. The experience of Transmutation, δηλαδή η εμπειρία της Μεταστοιχείωσης: Αλλαγή της ύπαρξης, ή η αλχημική αλλαγή της κατάστασης. Αλλαγή της ύπαρξης ως αποτέλεσμα της φωτισμένης Γνώσης (gnosis) βιωμένης μέσα από την ενεργή φαντασία και τον αδιάρρηκτο δεσμό μεταξύ Μικρόκοσμου και Μακρόκοσμου. Στη Γνώση, η μεταστοιχείωση αντανακλά μια εσωτερική μεταμόρφωση που ονομάζουμε και «δεύτερη γέννηση».
Τα δυο μη «εγγενή» χαρακτηριστικά
1. The practice of Concordance, ήτοι η Συνταύτιση Παραδόσεων: Από τον 15ο αιώνα και μετά, υπήρξε μια πνευματική τάση να δημιουργούνται δεσμοί μεταξύ των διαφόρων εσωτερικών παραδόσεων έχοντας την πεποίθηση την ύπαρξης μιας αδιάσπαστης αλυσίδας Γνώσης. Ο Goodrick-Clarke τονίζει τον ενθουσιασμό των εσωτεριστών της Αναγέννησης να ανακαλύψουν ομοιότητες και αναλογίες μεταξύ Νεοπλατωνισμού, Ερμητισμού και Καμπάλα. Επικρατεί η αντίληψη ότι οι παραδόσεις ξεπήδησαν από μια και μόνο θεϊκή πηγή, μια πρώτη Αιώνια Φιλοσοφία. Αργότερα η Θεοσοφία επαναλαμβάνει το ίδιο σχέδιο της εξεύρεσης συνδέσεων μεταξύ παραδόσεων.
2. Transmission, ήτοι Μετάδοση: Η επικέντρωση στην ιδέα ότι η εσωτερική γνώση μπορεί να περάσει μόνο από Διδάσκαλο σε Μαθητή μέσα από ένα καθιερωμένο μυητικό μονοπάτι.
Όποια Παράδοση λοιπόν έχει τουλάχιστον τα πρώτα τέσσερα χαρακτηριστικά ανήκει κατά την ακαδημαϊκή έρευνα σε αυτό που ονομάζουμε Δυτικό Εσωτερισμό.
Μια Άλλη Ταξινόμηση
Ο Faivre ήταν ο πρώτος που θα καθορίσει το Δυτικό Εσωτερισμό ως πεδίο διεπιστημονικής ακαδημαϊκής μελέτης υποστηρίζοντας απόλυτα το διαχωρισμό των ακαδημαϊκών μελετών από τις υποκειμενικές αντιλήψεις, που μπορεί να είναι σεβαστές δεν παύουν όμως να παραμένουν υποκειμενικές.
Παρόλα αυτά ο Δυτικός Εσωτερισμός δεν παύει να είναι μια ασαφής έννοια που αναφέρεται σε έναν όχι λιγότερο ασαφή τομέα σπουδών. Δεν είναι θρησκεία, δεν είναι φιλοσοφία, και στην εποχή μας ακόμα δεν είναι καν ευρέως αποδεκτή ως επιστήμη.
Ο μαθητής και συνεργάτης του Faivre, Wouter J. Hanegraaff, που έχει σήμερα την έδρα της Ιστορίας της Ερμητικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, αναζητά τον Ερμητισμό μέσα στις γνώσεις που απορρίφθηκαν από τη θρησκεία, τη φιλοσοφία και τις επιστήμες.
Ταξινομώντας τες θεωρεί το Δυτικό Εσωτερισμό ως μια ομπρέλα που περιλαμβάνει όλες τις παραδόσεις οι οποίες ξεκινούν από τη Νεοπλατωνική Εποχή και φτάνουν δια μέσου της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού μέχρι τις εσωτερικές παραδόσεις που προήλθαν μεταξύ άλλων από Χριστιανούς, Εβραίους και Μουσουλμάνους, το NewAge, και τις Παγανιστικές Αντιλήψεις. Στην κατηγοριοποίηση αυτή δεν περιλαμβάνει, παρόλο που πολλές φορές συναντιόνται και σχετίζονται, θρησκείες και παραδόσεις της Άπω και Μακρινής Ανατολής, όπως ο Βουδισμός, ο Ινδουϊσμός κλπ.
Έτσι, αν ο Faivre έδωσε έναν κανόνα για το τι είναι μέσα στο αντικείμενο έρευνας του Δυτικού Εσωτερισμού, ο Hanegraaff εστιάζει στο ίδιο το περιεχόμενο της έρευνας, δηλαδή τις πηγές και την εξέλιξη. Προτείνει λοιπόν και ταξινομεί προς μελέτη του Δυτικού Εσωτερισμού τρία διαδοχικά μοντέλα.
Αρποκράτης, παιδική μορφή του Ώρου γιου της Ίσιδας που προσκαλεί σε σιγή και περίσκεψη
1. Early modern enchantment/ Πρώιμη σύγχρονη μαγεία
Το πρώτο μοντέλο παρακολουθεί μια «μαγική» κοσμοθεωρία με αρχαίες ρίζες που ήκμασε μέχρι τις αρχές της σύγχρονης περιόδου προ της έναρξης του Διαφωτισμού.
Οι Αντιστοιχίες του Faivre έλκουν την προέλευσή τους από τη θεωρία της Συμπάθειας του Πλωτίνου, την αναλογία ανάμεσα στο Μικρόκοσμο και το Μακρόκοσμο, την αλληλεπίδραση μεταξύ των μερών του Σύμπαντος που είναι ζωντανό Ον.
Ακολουθεί η χριστιανική θεοσοφία, ο Παράκελσος και ο Γιάκομπ Μπαίμε, ο Φιτσίνο και η Ερμητική παράδοση της Αναγέννησης και η μάχη των οπαδών της ζωντανής φύσης απέναντι στη μηχανιστική κοσμοθεωρία.
Ο αγαπημένος των πρώτων χριστιανών απολογητών Πλάτων υποχωρεί το μεσαίωνα από τους Αριστοτελικούς και το σχολαστικισμό. Επανέρχεται κατά την Αναγέννηση με τους Νεοπλατωνικούς και τα Ερμητικά κείμενα, με τον Πλατωνικό Οριενταλισμό που γίνεται ευρύτερα γνωστός ως PriscaTheologia (Πρώιμη Θεολογία) και PhilosophiaPerennis (Αιώνια Φιλοσοφία ή Διηνεκής Φιλοσοφία). Η μεν πρώτη, η PriscaTheolοgia από το μαθητή του Πλήθωνα Γεμιστού, Φιτσίνο, προβάλει την Ερμητική Παράδοση.
Η δε δεύτερη, η PhilosophiaPerennis από τον Πίκο ντε λα Μιράντολα προσπαθεί να αλλάξει αυτή την άποψη προτείνοντας τη Χριστιανική Καμπάλα και τον προβεβλημένο ρόλο του Μωυσή.
Στην εποχή μας η FrancisYates και ο Faivre είναι τα πιο εμφανή παραδείγματα της προσέγγισης που εισάγει τον Eσωτερισμό στο υπόδειγμα μιας μαγεμένης κοσμοθέασης ακμάζουσας από την Αναγέννηση μέχρι το Διαφωτισμό. Μια σημαντική συνέπεια είναι ότι, εξ ορισμού, ο Eσωτερισμός πρέπει να είναι σε αντίθεση με το κοσμικό περιβάλλον και δεν μπορεί ποτέ να θεωρηθεί ως καίρια διάσταση του σύγχρονου πολιτισμού και της κοινωνίας.
2. Μεταμοντέρνος Αποκρυφισμός / Postmodern Occult
Εδώ ακολουθεί το ευρύ φάσμα των «απόκρυφων» ρευμάτων, των οργανισμών και των οργανώσεων που προέκυψαν μετά το Διαφωτισμό, από τον 18ο αιώνα έως σήμερα. Τα ρεύματα αυτά προέκυψαν μέσα από το μετασχηματισμό των προηγούμενων ιδεών και οπτικών υπό την επίδραση των νέων πολιτισμικών και πνευματικών εξελίξεων στην κοσμική κοινωνία, ως εναλλακτικές των παραδοσιακών θρησκειών και της ορθολογικής επιστήμης.
Έτσι γεννήθηκαν οι μυστικές εταιρίες και οργανώσεις όπως οι Ροδόσταυροι, οι Τέκτονες, ο Μαρτινισμός, η Θεοσοφική Εταιρία και ιδρυτές σχολών όπως ο Ουσπένσκι, ο Στάινερ, ο Γκουρτζίεφ που όλοι μαζί είναι αντικείμενο αυτού του κύκλου μελέτης. Είναι εμφανής δε η προσθήκη ή η έμφαση της κοινωνικής και πολιτικής διάστασης στη δράση πολλών εξ αυτών και όχι μόνο.
Κοινωνιολόγοι και ιστορικοί των θρησκειών αρχίζουν να βλέπουν τον αποκρυφισμό της συγκεκριμένης εποχής ως σημαντική εκδήλωση της νεωτερικότητας.
Τα πρωτοπόρα καλλιτεχνικά κινήματα του τέλους του 19ου αιώνα και του πρώτου μισού του 20ού, οι νέες επιστήμες όπως η Ψυχολογία, η Ψυχανάλυση και η Νέα Φυσική, με έναν περίεργο τρόπο συναντιόνται και αλληλοεπηρεάζονται δίνοντας νέα ώθηση και ορίζοντες στους αναζητητές του Δυτικού Εσωτερισμού.
3. Εσωτερικές Παραδόσεις / Inner Traditions
Το τρίτο μοντέλο της μελέτης ερευνά την αρχαία Εσωτερική Παράδοση των λαών και την επιβίωσή της μέχρι τις μέρες μας μέσα και από τις ανθρωπολογικές έρευνες, τις λαϊκές παραδόσεις και τους εθνικούς/ φυλετικούς μύθους. Ασχολείται με την παγκόσμια πνευματική διάσταση της πραγματικότητας, την παγκόσμια μυστική εσωτερική διάσταση της πραγματικότητας, σε αντίθεση με τους «εξωτερικούς» θρησκευτικούς θεσμούς και τα δογματικά συστήματα των καθιερωμένων θρησκειών.
Παραδόσεις που ερεύνησαν μεταξύ άλλων ο SirJamesFrazerμε το Χρυσό Κλώνο για τις εποχικές και τοτεμικές λατρείες και το θνήσκοντα ήρωα, ο Mircea Eliadeμε τις μελέτες του για το Ιερό και τον Μύθο, ο HenryCorbinμε τις μελέτες του πάνω στην ισλαμική πνευματικότητα και την παράδοση των Σούφι κλπ.
Επισήμανση
Τέλος, μια επισήμανση που μας αφορά αφού είμαστε Έλληνες και μιλάμε ακόμη τη γλώσσα των προγόνων μας, όπως αυτή κατόρθωσε να φτάσει μέχρι τις μέρες μας.
Τα πάντα στις μελέτες του Δυτικού Εσωτερισμού ξεκινούν από την Ελληνιστική περίοδο και τους Νεοπλατωνιστές. Πολλοί (παραπάνω από αρκετοί) συμπατριώτες μας που αναζητούν, το κάνουν μελετώντας με το βλέμμα ενός Ευρωπαίου της Καρολίγγειας Ευρώπης. Γι’ αυτούς η Ελληνιστική Αίγυπτος ήταν Ανατολή.
Έτσι οι συμπατριώτες μας αυτοί αναζητούν το φως που έφτασε στους Δυτικούς σε αυτό που εμείς ονομάζουμε Ανατολή και φτάνουν μέχρι Ινδία και Θιβέτ μην μπορώντας να διανοηθούν πως εκείνο που αναζητούν μπορεί να είναι πολύ πιο κοντά τους. Ένα απλό παράδειγμα: για του Δυτικούς η επιστήμη της Αστρολογίας προήλθε από την Ανατολή. Για τους Άραβες από τη Δύση. Και οι δυο εννοούν τον Κλαύδιο Πτολεμαίο.
Τα υπόλοιπα σε μια επόμενη ευκαιρία…
Πηγές
Wouter J. Hanegraaff, Western Esotericism: A Guide for the Perplexed (Guides for the Perplexed), Bloomsbury Academic
Wouter J. Hanegraaff, Esotericism and the Academy: Rejected Knowledge in Western Culture, Cambridge University Press
Antoine Faivre, Access to Western Esotericism, State University of New York Press
Η συνέχεια αυτού του άρθρου στο «Μερικές σκέψεις ακόμα ή Τα Μυστικά Φυτώρια της Αναγέννησης του Δυτικού Εσωτερισμού», στο link: https://iordanisp.wordpress.com/2014/07/23/%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CF%83%CE%BA%CE%AD%CF%88%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CE%B1%CE%BA%CF%8C%CE%BC%CE%B1-%CE%AE-%CF%84%CE%B1-%CE%BC%CF%85%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CF%86%CF%85%CF%84/
Ιορδάνης Π 
Σχολιάστε